Les gazelles sénégalaises 

In West-Europa gaan we ervan uit dat de strijd om vrouwenrechten al gestreden is. In Afrika daarentegen is deze nog volop aan de gang. De tegenstellingen tussen man en vrouw zitten diep geworteld in de West-Afrikaanse samenleving. Toch treedt er verandering op voor les gazelles sénégalaises oftewel de jonge Senegalese vrouwen. Maar de weg naar gendergelijkheid wordt er eentje van lange duur.
Het verwachtingspatroon dat jonge meisjes krijgen opgelegd was me in het project  TSX al snel duidelijk. Het vegen, schuren en dweilen van de klasjes en de gang was een taak voor de meisjes. In tegenstelling tot de jongens die buiten vrolijk konden ravotten. Thuis zorgen de zussen voor hun jongere broertje of zusje wanneer hun moeder de handen vol heeft. Zo verging het ook Clémence, over wie ik eerder vertelde. Toulaye, de zus van de projectkokkin, schakelde haar dikwijls in om voor haar dochtertje Géraldine te zorgen. Wanneer Géraldine in huilen uitbarstte, werd Clémence hiervoor op de vingers getikt en gestraft.
In een stad als Dakar, zie je vaak volwassen getrouwde vrouwen in de keuken of de huiskamer. Ik kan me de huisvrouwen nog goed inbeelden, die al neuriënd kleren sopten en uitwrongen boven een plastic badje. Families die het zich kunnen veroorloven huren hiervoor 'une bonne' of een meid in. Zo heeft de vrouw des huizes meer tijd om voor de kinderen te zorgen, de maaltijd voor te bereiden of... televisie te kijken. Getrouwde vrouwen in een rijk gezin of behorend tot de middenklasse houden zich dus in het bijzonder bezig met huishoudelijke taken. In huis zijn ze in ieder geval geen onderdanige types en zeker in de keuken hebben ze het voor het zeggen. Althans, zo ervoer ik het in het gastgezin.

Een interessante blik in een Senegalees huis door Robins camera

Nu lijkt het alsof deze vrouwen nimmer het huis verlaten. Wel integendeel, zij komen om allerhande alledaagse reden buiten. Senegal is Saoudi-Arabië niet. Vrouwen zijn er zelfstandiger dan je zou verwachten. Sommigen baten dan weer hun eigen zaak uit en zijn bijvoorbeeld als kleermaaksters of kapsters ware artiesten in hun vak. Ook de marktvrouwen weten van aanpakken bij het onderhandelen van de prijs.

De armere gezinnen kunnen niet overleven met het inkomen van de vader alleen. Dus starten hun echtgenotes ook in dit geval een eigen handeltje en verkopen belegde broodjes, geroosterde pindanootjes of beignets, te vergelijken met onze smoutebollen.
In dorpen in het platte land zijn de rollen nog anders verdeeld. Zware arbeid op het land hoort ook bij de taken van de huisvrouw, terwijl de mannen discussiëren in de schaduw van de bomen. Het is dus niet opmerkelijk dat het vaak de vrouwen zelf zijn die hun echtgenoot verzoeken om een tweede huwelijk aan te gaan. Daardoor kunnen de lasten beter verdeeld worden onder de twee echtgenotes.
Je merkt het al: de positie van de vrouw in de Senegalese samenleving wordt door vele factoren bepaald waarvan ik enkel de welvaart en het woongebied heb aangehaald. Religie, bevolkingsgroep, het verschil tussen kustgebied en binnenland kunnen tevens een rol spelen. Bovendien is het niet de bedoeling vrouwen hiermee in te delen in categorieën. Vrouwen zijn dus heus niet genoodzaakt na het huwelijk hun hele leven achter het fornuis te staan. Ik poog enkel een algemeen beeld te schetsen vanuit eigen ervaringen. Hoe dan ook kan men nog niet echt spreken van vrouwenemancipatie.
Toch gaat het de goede kant op. Vandaag de dag krijgen steeds meer meisjes de mogelijkheid om studies aan te vangen aan de universiteit. Wanneer ik er met een studente over sprak, had ze het met veel enthousiasme en fierheid over haar loopbaan. Het zijn zelfs de meisjes die het meeste kans maken een diploma te behalen. Jongens voelen zich immers sneller gedwongen een zelfstandig leven te lijden en een gezin te stichten waardoor ze vroeger de schoolbanken verlaten en een job zoeken. Of diploma's jonge vrouwen zullen helpen een waardig beroep uit te oefenen, is onzeker. Wel zullen ze de vruchten plukken van hun opleiding, ook al hebben ze nog tegen heel wat culturele barrières op te boksen. Jammer genoeg is een studie aan de universiteit enkel voor meisjes in welgestelde gezinnen weggelegd, tenzij de hele familie samenlegt om de studiebeurs te betalen.
Hoe vergaat het les gazelles sénégalaises over vijftig jaar? Zoals veel in Senegal lijkt me dat moeilijk te voorspellen. Ik kan enkel vaststellen dat hun verhaal evolueert en er tegelijk bij stil staan dat, met begrip voor hun aparte cultuur, vele vrouwen tevreden zijn met hun huidige rol. In plaats van onze idealen op hun samenleving te projecteren, stellen we ons beter de vraag: wat willen de Afrikaanse vrouwen zelf?
Een dame die duidelijk weet wat ze wil, is Aminata Touré. Zij vervult sinds 1 september 2013 de functie van eerste minister van de Senegalese republiek. Een vrouw aan de top van de politiek! Voordien maakte ze deel uit van de regering als minister van justitie. Ze stelde er nogal wat orde op zaken want sindsdien staat ze bekend als de Senegalese Iron Lady. Als de strijd voor vrouwenrechten in Senegal een gezicht nodig heeft, dan lijkt me dat het hare wel!

Aminata Touré met de nieuw verkozen Malinese president Ibrahim Keita

Afrika danst

We maken in Europa het onderscheid tussen een Noord-Europese en Zuid-Europese cultuur of zien de verschillen tussen de Waalse en Vlaamse samenleving. De al even gediversifieerde Afrikaanse culturen scheren we vaak over dezelfde kam. We spreken gemakshalve over Afrika alsof het een land is en over ‘dé Afrikaan’ alsof het om één nationaliteit draait. Als je dan toch wil veralgemenen wanneer je het over Afrika hebt, lijkt één onderwerp me daar nog net geschikt voor: Afrikaanse dans.

Dansen is één van die activiteiten die vrijwel elke Afrikaan genegen is. In een dorpje aan de Congo-rivier of in een kuststad als Dakar, overal is dans een essentieel onderdeel van het dagelijkse leven en een traditie die niet zal verdwijnen. Dansen helpt hen om zich uit te drukken daar waar woorden tekort schieten. Van zodra ze hun eerste stapjes zetten, leren kinderen op het ritme bewegen. Ze groeien als dansend op. De kinderen op het project hadden het tijdens de dans- en muzieknamiddag steeds naar hun zin, ook al dansten ze telkens op dezelfde muziek. Wanneer ze ouder worden, is dans het middel bij uitstek om als jonge saisai of playboy een meisje aan de haak te slaan. Op latere leeftijd blijft het bij bescheiden heupgeschud en sierlijke armbewegingen op het ritme van bruiloftsmuziek.

                  De kinderen van onze gastfamilie in Casamance, Zuid-Senegal, worden later vast professionele dansers.

Zelf bakte ik er niets van toen ik me aan een dansles waagde. Misschien nam ik het te serieus, bang om een verkeerde beweging te maken. Bij Afrikaanse dansers en danseressen lijkt daarentegen alles vanzelf te komen, zonder strakke choreografie. De djembé geeft het ritme aan en elke spiervezel staat gespannen. De danser staat klaar om te exploderen, als een bom van expressie, om dan weer over te gaan in elegantie en harmonie. Zulke spontane dansvormen, zonder regels en met alle ruimte voor improvisatie en creativiteit, zijn kenmerkend voor het hele Afrikaanse continent.

Ik kreeg de danstechniek – als die al bestaat bij zulk spontaans – zelf niet onder de knie maar naar een dansvoorstelling gaan kijken, blijft me de moeite waard. Daarvoor hoef je bovendien niet naar Afrika af te reizen. De voorstelling Drums and Digging van Congolees Faustin Linyekula, die ik vorige week bijwoonde in het cultuurcentrum STUK te Leuven, heeft bijvoorbeeld een diepe indruk op me nagelaten. 

Het volgende filmpje is opgenomen tijdens het folklore festival in Dakar: een mooi voorbeeld van traditionele Senegalese dans, expressief en explosief. 

La musique en Afrique: une découverte infinie

In dit filmpje zie en hoor je hoe Max en ik een liedje aanleren, met name "In het bos daar staat een huisje", vertaald naar het Frans. Zo te horen krijg ik de Franse vertaling maar niet van buiten geleerd. De kinderen zullen het liedje daarentegen wel goed onthouden.
We oefenden tijdens de enkele zanglesjes met de kinderen van het project een aantal Belgische kinderliedjes in. Ze er werden behoorlijk door geënthousiasmeerd. Tot het einde van m'n verblijf, begonnen ze nu en dan spontaan en luidkeels <<dans la forêt...>> te zingen, met bijhorende bewegingen uiteraard.  Maar de muzikale beïnvloeding kwam niet van één kant. Integendeel, des te meer leerde ik bij over de Afrikaanse muziekcultuur. Aanvankelijk kon deze me allerminst smaken. De Senegalese pop, Mbalax, klonk me immers niet als muziek in de oren. En dit genre is nu eenmaal het meest courant. Maar zoals bij ons, bestaat het Afrikaanse muzieklandschap niet uit één enkel genre. Het heeft zoveel meer moois te bieden. Tot op de dag van vandaag ontdek ik nieuwe geluiden die me op een andere manier raken dan de Westerse muziek. En dan heb ik het niet over Senegalese muziek alleen. Ik druk het natuurlijk erg vaag uit. Omdat het uiterst moeilijk is muziek te vertalen naar woorden, maakte ik een nieuwe pagina aan met youtube-filmpjes en probeer deze systematisch te updaten: la musique en Afrique. Zo laat ik de muzikanten zelf aan het 'woord'.

Wat nieuws?

Het journaal presenteren hoeft niet altijd formeel te zijn. Speciaal voor de Senegalese jeugd, voor de eerste keer in april verschenen op youtube in zowel Frans als Wolof: le journal rappé! 

Geld en macht

Senegals democratie loopt niet gesmeerd maar haar inwoners mogen er toch fier op zijn. Aan één van de voorwaarden voldoet ze zeker: er geldt persvrijheid en vrijheid van meningsuiting. Oude wijzen zitten op straat, op de bus, tijdens de thee te mijmeren of hevig te discussiëren over de politiek. De meesten hebben weinig vertrouwen in de hoge pieten van hun land. En dat heeft zijn reden:

nieuws over de vorige president en zijn familie haalde zelfs na zijn verkiezingsnederlaag nog geregeld de voorpagina. Abdoulaye Wade heeft Senegal economisch en politiek op de kaart gezet, met Dakar als centrum van West-Afrika. Maar na zijn eerste vijf jaar maakte de ex-president misbruik van zijn macht om snel geld te verdienen. Ook zijn zoon wist zich aanzienlijk te verrijken. Karim Wade werd in april 2013 berecht en beschuldigd van fraude. Hij zou heimelijk aan het hoofd staan van zo’n vijftien bedrijven en zo 1,05 miljard euro geïnd hebben. Toen ik Senegalese kennissen over dit schandaal aansprak, bleven ze er vrij koeltjes bij. Dat de politieke top corrupt is weten ze al langer dan vandaag. Maar ze lijken moedeloos te denken dat ze er weinig aan kunnen doen. Sommigen blijven de Wade's verbazend genoeg steunen. Welke verhalen moeten er nog aan het licht komen voor de Senegalese bevolking wakker wordt geschud? 

Karim Wade op de dag van zijn opsluiting

Hoe dan ook, Karims beschuldiging duidt erop dat zelfs (ex-) topfiguren niet onschendbaar zijn: een pluim voor de Senegalese democratie!

Wat de pot schaft

Elke middag aten we samen met de begeleiders van TSX rond één grote schaal, gevuld met een heuvel rijst en twee vissen op de top. De kinderen zaten gewoonlijk braafjes in de gang en speelden er probleemloos hun portie rijst naar binnen. Ik, die in het klasje at met de volwassenen, had daar meer moeite mee. Rijst vult dan ook bijzonder goed de maag en... het is niet m'n plat préféré. 

Na een maand hield ik het niet meer vol om telkens te lunchen in het project. De eerste weken vond ik het nog heerlijk typisch Afrikaans om gezellig samen uit één schaal te lepelen. Helaas geraakte ik niet gewend de Senegalese keuken.
Elke dag van de week had zijn eigen rijstgerecht, de ene wat smakelijker dan de andere, wat de kans op mijn afwezigheid tijdens het middagmaal enigzins kon beïnvloeden. Ik ben er niet fier op maar steeds tegen je zin eten, hoeft ook niet. Mijn deel van de schaal stond ik met plezier af aan vrienden van begeleiders of mensen die 'toevallig' het project passeren wanneer er te bikken valt.

Als je rond 13u over de vloer komt, word je gegarandeerd uitgenodigd om mee te eten. Je zou haast geen 'nee' durven zeggen. Het hoort bij de Senegalese teranga, hun gastvrijheid, om anderen te inviteren tijdens een maaltijd én, voor die andere, om daarop in te gaan.
Maandag maakt Clémence 'tjebou djén' klaar, hét Senegalese gerecht bij uitstek. Je kan het gewoon vertalen als 'rijst met vis'. Daarmee zou het niet verschillen van andere Senegalese schotels maar het gaat 'm om de toegevoegde groenten. De smaak van de wortelen, aubergines, okra's en witte kool wordt er jammer genoeg uitgekookt in tomatensaus. De zoete aardappel kon me wel bevallen. Clémence stoomt de rijst en kookt hem achteraf in diezelfde tomatensaus.
Het recept lees je hier. De ingrediënten kan je in de Brusselse Matongé wijk zonder twijfel vinden.

Dinsdag is het tijd voor yassa poisson. Het hoofdbestanddeel bestaat uit gestoofde ajuinen, fijn gesneden en op smaak gebracht met chili pepers en bouillon. De vis wordt gefrituurd en nadien gemarineerd in de gekruide ajuinsaus. Men eet yassa dikwijls met gegrilde kip, mijn favoriet in Senegalese restaurants. Zoals je in volgend recept zal lezen, is de bereidingswijze vrij eenvoudig.
De schotel heeft zijn oorspong in het zuiden van Senegal, de Casamance. Misschien is dat de reden waarom Clémence, hiervan afkomstig, hem twee keer per week klaarmaakte. De dag nadien maakte ze de saus, voor de verandering, iets pikanter. Dit gerecht was onder de vrijwilligers de meest smakelijke, al geeft de (wazige) foto die indruk niet meteen:

zoek de vis...

Donderdag serveerde Clémence, as ik me niet vergis, rijst met vis, overgoten met een saus op basis van palmolie. Ik was er niet zot van en gaf de voorkeur aan een kleine hap bij een straatkraam.

Mafé kregen we op vrijdag voorgeschoteld. Nogmaals - je raadt het - rijst en vis maar dit keer met een flinke kwak pindasaus erbovenop. Hoewel mafé me aanvankelijk het meest beviel, haastte ik me na enkele weken 's vrijdags voor een uurtje het project uit, na het opsnuiven van de sterke pindageur. Ook mafé wordt geregeld bereid met vlees of kip. Het receptje lees je hier.

Als ik dan even subtiel het project verliet, hoefde ik geen twee meter te wandelen of het eerste fruitkraam stond al voor me uitgestald. In mei boden de opkomende verse mango's me het beste alternatief. Oh, die mango's...

Kan het wat zachter aub?

Wanneer je in de zetels van een Senegalese taxi of bus ploft, zijn er twee zaken die je tijdens de rit kunnen ergeren: het gebrek aan bewegingsruimte en de muziek die de autoradio op het hoogste volume afspeelt. Je voelt je er sowieso een sardine in blik. Dat is onvermijdelijk. Voor de chauffeur geldt: hoe meer zielen, des te meer poen. Maar of hij de onaangenaam schrille muziek wat zachter zette, kon ik wel vragen. Het Senegalese muzieklandschap heeft me die tien maanden dus niet bepaald gecharmeerd. Maar dat maakt een taxi- of busrit niet minder memorabel. Op de achterbank van deze gele afdankers konden we ons aan vier soorten muziek verwachten. Naar mijn mening, allen verschrikkelijk enerverend. Maar over smaken en kleuren valt niet te discussiëren, neem ik aan.

Is je chauffeur een liefhebber van Amerikaanse pop, dan worden je oren verwend met de stem van artiesten als Justin Bieber, Rihanna, Lady Gaga, Beyoncé en Shakira. Ik ben al geen fan van Q-music en MNM. Dus de zware voet van de taxibestuurder stoorde me niet. Als ik maar zo snel mogelijk de auto weer uit kon. De kinderen en begeleiders in TSX vinden deze muziek echter wel fantastisch. Het spreekt voor zich dat de muziek- en dansnamiddag op dinsdag niet echt m'n lievelingsactiviteit was.

maar ze kunnen toch zo schattig dansen...

Chauffeurs, fier op hun cultuur en traditie, zetten eerder muziek van eigen bodem op. Het Senegalese pop-genre heet Mbalax, een muzikale mix van jazz, soul, rock, Latin en natuurlijk een uitgebreid aantal percussie instrumenten. 

Mbalax betekent 'ritme' en laat het juist dit zijn waar ik niet aan kan wennen. Dit ritme, begeleid door de djembé, tama en sabar, is vaak van groter belang dan de melodie en is opzwepend en onvoorspelbaar. Erop dansen lijkt me dan ook een ware sport. De zang volgt het ritme van de muziek en komt wel eens over als een vertelling met veel hoogtes en laagtes. 

Youssou Ndour blijft ongetwijfeld de populairste Mbalax muzikant. Nu hij als minister van toerisme en cultuur fungeert, komt Ndour het podium echter niet meer op. Pape Diouf maakt van deze gelegenheid gebruik om naambekendheid te maken. Ik vind er niets aan maar die Mbalax hoort nu eenmaal bij muzikaal Senegal. 

Youssou Ndour was volgens velen beter blijven musiceren

Pape Diouf pronkt met een Rolls Royce 

Dat de zangers of zangeressen iets lijken te vertellen in plaats van te zingen, komt voort uit een aloude orale traditie. Noch het Wolof noch het Sérèr, Diola of het Bambara kennen hun eigen schrift. De geschiedenis van familie, volk en tradities wordt doorgegeven via gezangen die een griot, de zanger-dichter, in zijn bovenkamer heeft opgeslagen. Taximannen die geïnteresseerd zijn in vertellingen over legendarische koningen, stamhoofden, religieuze veroveringstochten of de tradities van hun voorouders, laten op de radio graag griots aan het woord. Vaak zijn deze zingende geschiedenisboeken ook nog eens meesters in het bespelen van de kora of de djembé. 

muzikant met djembé (links) en kora-speler (rechts)

Je hoofd staat op ontploffen als de chauffeur een fanatieke islam belijder blijkt en de volumeknop 360° draait bij het horen van Islamitische gezangen. In het berichtje 'En we gaan op bedevaart' vertelde ik al dat Mouriden geregeld samenkomen om gezamenlijk, al zingend én schreeuwend, een hulde te brengen aan hun marabout. Deze zangstonden worden ook uitgezonden op islamitische radiozenders en buschauffeurs krijgen er niet genoeg van. Zij zetten wel eens enorme speakers op hun dak om de odes aan één of andere mirakel verrichtende marabout te verspreiden. Mijd dus steeds een busrit als je terwijl wat slaap wil inhalen, want dat is quasi onmogelijk. De lofzangen aan de geestelijke leiders zijn uitsluitend vocaal en vals.

Gelukkig had Senegal me op muzikaal vlak wat beters te bieden. Baaba Maal kon me bijvoorbeeld aangenaam verrassen met de variëteit aan instrumenten en genres die hij in z'n muziek verwerkt.
Ik voelde me vooral aangesproken door Orchestra Baobab met hun mengelmoes van Latijns-Amerikaanse salsa, Afrikaanse percussie en songteksten in het Frans, Spaans en Wolof. Heerlijk gewoon!